bluesyemre

İlkel kabile ya da tuvalet alışkanlıkları görece gelişmemiş toplumlar, etrafını ağaç dalları ve hasır örgülerle kapattıkları kuyularla işini gördü. Ortaçağ’dan sonra şehirlerin büyümesi, işleri zorlaştırdı. Londra’daki Fleet Nehri’ne dökülen dışkı, akarsuyu durgunlaştırınca kokudan rahatsız olan bölgedeki keşişler parlamento önünde eylem yaptı. Rönesansla beraber mahremiyet ihtiyacı gelişti ve tuvaletler tahtadan yapılan bölümlere alınmaya başladı. 1596’da Kraliçe Elizabeth’in torunu Sir John Harrington saraya gelişmiş bir tuvalet yaptırdı. Ancak Harrington daha sonra kraliçenin tuvaletini alaya aldığı The Metamorphosis of Ajax isimli kitabı yazınca sürgüne yollandı ve tuvalet kapatıldı. (Gündelik Hayatımızın Tarihi, Kudret Emiroğlu) 

Tuvalet, ya da daha genel olarak uygun bir atık bertaraf sisteminin yokluğu, endüstri devriminin ardından kalabalık kentlerde büyük sorunlara ve peşpeşe patlayan kolera salgınlarına neden oldu. 1831’de Londra’da ortaya çıkan kolera salgını, ülkede tuvalet alışkanlıkları ve kanalizasyon sisteminde de bir devrime neden olacaktı. Gabriel Garcia Marquez’in “Kolera Günlerinde Aşk” romanından, 19. yüzyıldan 20. yüzyıla geçerken “Bu insanlar nereye pisleyecekler?” sorununun hala çözülememiş olduğunu anımsarsınız. Bugün dahi, yılda 100 binden fazla kişi temiz su ve kanalizasyon sistemi eksikliğinden dolayı koleradan yaşamını yitiriyor.

Aslında klozet modern halini 1780’lerde Alexander Cummings ve Josep Bramah’ın çalışmalarıyla aldı. Sızıntı yapmayan ve daha az koku üreten klozetler, 1850-90 yılları arasında ABD’de iyice gelişti. 20. yüzyılın ilk yarısında ABD Patent Bürosu’na 350’den fazla klozet tasarımı başvurusu yapılmıştı bile.

Aşkından kimi zaman kuş olup daldan dala uçan, kimi zaman da kendini minareden atmaya çalışan Feyzo, taksitle sahip olduğu Gülo’nun başlık parasını ödeyebilmek için birçok girişimde bulunur. Yine parasının çıkışmadığı bir anda Feyzo, şehirde gördüğü paralı tuvaletleri örnek alarak köyün ortasına umumi bir hela kurar. Köy halkı için oldukça yeni olan tesis “arvatlar” ve “erkek” olarak ikiye ayrılır. Aslında Feyzo’nun bu ayrımı yapması, 1739’da Paris’te düzenlenen bir parti öncesinde lazımlık olarak kullanılan oturakların farklı odacıklara konması, üzerine de “hanımlar” ve “beyler” yazılmasından yüzyıllar sonraydı. Tesise ilgi yoğun olsa da, filmde tuvaleti sadece erkeklerin kullandığını görürüz. Toplum Kibar Feyzo’nun avangart tutumuna hazır değildir.

Kavramın “ayıp” karşılanması tuvalet kelimesinin Türkçede üstü kapalı sözcüklerle karşılanmasına da yol açmış. Nitekim Feyzo’nun tesisi köylüler tarafından daha resmi bir ifade olan abdesthane olarak adlandırılır. Sık duymadığımız kenef sözcüğü korunak ya da sığınak anlamına gelir. Hela, Arapçada tenha yer ifadesini karşılar. Ayakyolu, tuvaletlerin dışarıda olduğu döneme bir atıftır. Memişhane de ayakyolunun Arapçadaki karşılığıdır. Yine tuvaleti karşılayan yüznumara ifadesi Fransızca numarasız anlamına gelen “sans numero” sözcüğünün yanlış tercümesiyle Türkçeye dahil olmuştur. Günümüzde sık kullanılan WC İngilizce “water closet”in kısaltmasıdır. Tuvalet kelimesi ise ilginç bir şekilde masa üstünde bulunan makyaj, saç bakımı ve kadın donanımı anlamına gelen “toilette”den geliyor. Yani eylemin kendisine gönderme yapan her bir sözcük zamanla “kirlenmiş”, yerine daha kibar yenisi konmuş, o da kirlenmiş, yenisi konmuş. Son dönemlerde tuvalete gitmenin adının, “lavaboya gitmek” halini almasını düşünün. Eylem değişmediği sürece sözcükler yetersiz kalıyor.

Ancak şu sıralar tuvalet kağıdı tarihte hiç görmediği kadar talep görüyor. Tuvalet kağıdı, bizi yeni koronavirüsten koruyacak bir materyal değil, ama buna rağmen insanlar akın akın tuvalet kağıdı istifliyor. Popüler alışveriş sitesi Amazon’da 14 Mart 2020’de en çok aratılan ürünler içinde tuvalet kağıdı da vardı. ABD, İnglitere ve Avustralya’daki marketlerde tuvalet kağıtları yağmalanmış durumda. Talep bu kadar fazla olunca, tuvalet kağıdı fiyatları ABD’de geçen yılın Mart ayına göre yüzde 190 yükselmiş. Bu ülkeler aynı zamanda dünyada en çok tuvalet kağıdı tüketen ülkelerin başında geliyor. Örneğin ABD’de yaşayan bir vatandaş yılda ortalama 20 bin yaprak tuvalet kağıdı kullanıyor.

Avustralya’daki marketlerde tuvalet kağıdı kalmaması Fransızların 1530’larda bulmakla övündüğü ve bir tür taharet sistemi sayılabilecek “bidet”ye ilgiyi artırmış. Habere göre yine bir tür taharet sistemi olan “shatafa”yı kullanan Ortadoğu halkları diğer ülkelerdeki tuvalet kağıdı krizini gülerek izliyor. Bidet ve shatafanın birleşimi sayılabilecek taharet musluğu ise, daha yapıcı bir çözüm. Japonya’daki tuvaletlerde de bazıları epey tumturaklı yıkama donanımları bulunuyor.

1553’te Osmanlı’yı ziyaret eden Alman seyyah Hans Dernschwam ülkedeki tuvalet alışkanlığı üzerine bir şeyler karalamış. Şöyle aktarıyor Dernschwam: “Her Müslüman söylemesi çok ayıp, kendini kirletmiş çocuk gibi önünü arkasını iyice yıkar. Bunun için abdest bozmaya gitmeden önce herkes beraberinde küçük bir ibrik içinde su götürür. Erkek olsun kadın olsun herkes kıçını iyice temizler. Bu çok pis bir iş.” 

Kibar Feyzo da Dernschwam’ı haklı çıkarır gibi sırada bekleyenlerin eline birer ibrik tutuşturur. Artık taharetlenme ile birlikte tuvalet kağıdı da kullanıyoruz. Bir firmanın yaptırdığı 2016 tarihli bir araştırmaya göre, Türkiye’de kişi başına düşen temizlik kağıdı tüketimi 5,7 kilogram. Kuzey Amerika’da bu rakam 20 kilograma kadar çıkmış. Belki de tuvalet kağıtları için o kadar paniğe kapılmıyor oluşumuzun altında bu fark yatıyor. En kötü yıkar geçeriz.

“Elimdeki tuvalet kağıdının ne kadar yeteceğini kestiremiyorum ya da bu durum beni kaygılandırıyor” derseniz, markete koşmadan önce sakin olun. Evde kaç rulo tuvalet kağıdı kaldığını sayın ve bu maile cevaben yazın. Tuvalet kağıtlarınızın ne kadar yeteceğini bazı araçlar üzerinden beraber hesaplayalım. Ne dersiniz?

Tekrar görüşmek dileğiyle, sağlıcakla…